Dla nauczyciela

Autyzm, to zaburzenie rozwoje, którego objawy występują w trzech głównych obszarach (tzw. triada autystyczna):

• komunikacja;
• interakcje społeczne;
• stereotypowe wzorce zachowania, zainteresowania i aktywności.

Symptomy trudności:

Komunikacja niewerbalna:

• unikanie kontaktu wzrokowego podczas rozmowy;
• używanie mimiki twarzy niedostosowanej do wypowiedzi;
• problemy z odczytywaniem mimiki twarzy, tonu głosu, gestów rozmówcy;
• wykonywanie ograniczonych gestów w celach komunikacyjnych np. wskazywanie lodówki w celu otrzymania ulubionego przysmaku;
• bardzo uboga ekspresja emocjonalna poprzez mimikę;
• widoczny brak spontaniczności w gestykulacji;
• nieprawidłowa postawa, niezręczność ruchowa, przyjmowanie specyficznych póz ciała, ekscentryczny sposób;
• poruszania się np. chodzenie jedynie na palcach.

Komunikacja werbalna:

• ograniczona zdolności inicjowania i podtrzymywania konwersacji;
• nietypowy ton głosu lub nietypowy rytm mowy np. wymawianie każdego zdania jak pytania;
• uporczywie powtarzanie tego samego słowa lub zdania (echolalia);
• wielokrotnie powtarzane pytania (pytania perseweracyjne);
• nieużywanie słów „ja”, „moje” w odniesieniu do siebie. Mówienie o sobie w 3 osobie np. „Marek chce pić”, zamiast „ja chcę pić”;
• nie uwzględnianie w mowie form, odmiany wyrazów (agramatyzmy);
• wypowiedzi sprawiające wrażenie nieadekwatnych;
• trudność w komunikowaniu potrzeb lub pragnień;
• bardzo dosłownym rozumienie wypowiedzi – braku rozumienia metafor, dowcipów.

Interakcje społeczne:

• brak zainteresowania otoczeniem i osobami (zamknięcie we własnym świecie),nieumiejętność inicjowania kontaktu;
• brak zdolności do tworzenia więzi emocjonalnych, a więc np. stosownych do wieku związków przyjacielskich z rówieśnikami;
• problemy w rozumieniu uczuć lub mówieniu o uczuciach;
• nieumiejętność odczytywania czyichś myśli, intencji, emocji, w tym bezsłownych sygnałów niezadowolenia;
• nieumiejętność przewidywania, co ludzie mogą zrobić, powiedzieć w określonej sytuacji;
• brak spontanicznego cieszenia się i dzielenia się własnymi sukcesami z innymi osobami;
• nie angażowanie się w zabawy grupowe, nie wchodzenie w role, nie naśladowanie, nie używanie zabawek w kreatywny sposób, brak wyobraźni i zabawy „na niby”;
• dziecko nie lubi być dotykane, trzymane na rękach lub przytulane;
• skupianie się na detalach , a nie na całości sytuacji;
• nieumiejętność uczenia się na własnych błędach;
• nieumiejętność zastosowania w szerszym kontekście zapamiętanych reguł;
• nieumiejętność uogólnia zasad sytuacji podobnych – nie ma podobnych, są nowe
• nie rozumienie odstępstw od panujących zasad;
• komunikowanie swoich potrzeb, sprzeciwu często w sposób niezrozumiały.

Stereotypowe wzorce zachowania, zainteresowania i aktywności:

• przywiązywanie się do stałego, powtarzalnego planu dnia, bardzo emocjonalne reakcje na jakiekolwiek zmiany w najbliższym otoczeniu,np. panika i płacz, podczas przemeblowania lub konieczności pójścia do szkoły o innej godzinie niż zwykle;
• obsesyjne układanie przedmiotów w określonym porządku;
• silne przywiązanie do przedmiotów pełniących funkcje talizmanów;
• specyficzne zainteresowania, pogłębianie wiedzy na jakiś konkretny, często bardzo wąski i specjalistyczny temat często związaną z cyframi i symbolami np. zapamiętywanie i recytowanie rozkładu jazdy tramwaju;
• spędzanie czasu na układaniu zabawek w specyficzny sposób, obserwowaniu poruszających się przedmiotów np. wentylator, pralka lub koncentracja się na konkretnej części przedmiotu (np. koło samochodu zabawki);
• wielokrotne powtarzanie ruchów takich jak trzepotanie rękoma na wysokości oczu, kręcenie się wokół własnej osi, monotonne kołysanie się, podskakiwanie, wyginanie palców ( tzw. stereotypie ruchowe lub autostymulacje).

Wskazówki do pracy z uczniem:

Komunikacja niewerbalna:

• zminimalizowanie lub całkowite wyeliminowanie elementów rozpraszających;
• posadzenie ucznia blisko nauczyciela;
• zachowanie schematu pracy i stałości działań edukacyjnych (np. zajmowanie tej samej ławki lub stolika podczas zajęć);
• opracowanie planu codziennych zajęć i każdorazowe zapoznawanie z nim ucznia;
• wcześniejsze informowanie o zmianach np. w rozkładzie zajęć lekcyjnych, uprzedzanie o zastępstwach na lekcjach, wyjściach, wizytach nowych osób. Informowanie, w jaki sposób trzeba się zachować w nowej sytuacji;
• wyraźne zaznaczanie końca określonej aktywności, zabawy, zadania, zanim przejdzie się do następnych.

Komunikacja werbalna:

• kierowanie poleceń indywidualnie do dziecka. Zwracanie się do niego po imieniu. Właściwe używanie zaimków osobowych Ja i Ty;
• podczas rozmowy używanie prostego i jednoznacznego języka;
• wyjaśnianie metafor i przenośni, wyrazów bliskoznacznych, żartów lub dowcipów użytych podczas prowadzenia lekcji;
• popieranie informacji słownej gestami, mimikę;

Interakcje społeczne:

• uzupełnianie rysunkiem, zdjęciem, filmem lub modelem przekazywanych podczas lekcji treści abstrakcyjnych;
• w razie potrzeby wydłużanie czasu przeznaczonego na wykonywanie poszczególnych zadań i prac pisemnych;
• dzielenie trudniejszego lub dłuższego zadania na kilka części;
• sprawdzanie zrozumienia czytanego tekstu poprzez zadawanie dodatkowych pytań: Co się wydarzyło? Gdzie ? Kiedy? Dlaczego ? itp.;
• dostosowywanie pomocy dydaktycznych i treści zadań do zainteresowań ucznia (np. obliczanie różnicy czasu na podstawie rozkładów jazdy);
• wykorzystywanie wąskich i fachowej wiedzy ucznia podczas prowadzenia lekcji;
• na lekcjach wychowania fizycznego unikanie aktywności ruchowej związanej z rywalizacją. Dbanie o losowe przydzielanie do grup (dzieci autystyczne są mniej sprawne i niezgrabne ruchowo, a dodatkowo mają problemy z graniem zespołowym, co sprawia, że są pomijane lub niechętnie wybierane;

Stereotypowe wzorce zachowania, zainteresowania i aktywności:

• w sytuacji wzburzenia lub zdenerwowania umożliwienie pobytu w spokojnym, cichym miejscu np. bibliotece, gabinecie pedagoga;
• ignorowanie i nie reagowanie na zachowania prowokacyjne (np. płacz, plucie, krzyk). Dziecko powinno wykonać wyznaczone zadanie pomimo takich zachowań;
• częste przypominanie o normach i zasadach funkcjonowania społecznego oraz chwalenie i nagradzanie za ich przestrzeganie;
• nie zadawanie pytań „dlaczego to zrobiłeś”, ale opisywanie co nam się nie podoba w zachowaniu, czego oczekujemy i nazwanie emocji;
• opracowanie sposobów radzenia sobie z emocjami w kategorii akceptowane – nieakceptowane.

Język „pisany” mile widziany. Polecenia, zadania domowe, prezentacje wizualne lepiej zakotwiczą się w autystycznych mózgach niż wypowiedzi i polecenia słowne.

Mów nisko, powoli i zostaw czas uczniowi na „przetwarzanie” informacji, zwykle potrzebują więcej czasu na zrozumienie/poukładanie tego, czego od nich oczekujesz.

Podawaj logiczny cel polecenia. Np. dzięki temu ćwiczeniu nauczysz się poprawnego pisania listu. Przyda ci się do pisania maili w przyszłej pracy…

Zwracaj się po imieniu. Otrzymasz szybszą reakcję.

Mów zwięźle, używaj prostych nierozbudowanych poleceń. Powiedz: idź do sali numer 8 – zaraz zacznie się uroczystość (podajesz powód, cel).

Naucz ucznia „trafiać” z klasy do klasy. Przećwiczcie w wolnej chwili zrozumienie planu szkoły. Jeśli trzeba niech uczeń nosi go w formie zrozumiałego schematu lub rozpiski w dostępnym miejscu – to jego być albo nie być w masowej szkole – powód spóźnień i niepotrzebnego stresu lub wydalenia ze szkoły.

Plan lekcji wraz z numerami sal wręczaj uczniom już na rozpoczęciu roku szkolnego. To pozwoli im szybciej się przyzwyczaić do nowych schematów.

Pozwalaj na korzystanie/fotografowanie smartfonem jeśli uczeń nie zdąży czegoś zapisać, czasem może być potrzebny album twarzy z podpisami – jeśli ma problemy z rozpoznawaniem, dość częste w autyzmie i pokrewnych zaburzeniach jeśli inni uczniowie wyrażą zgodę.

Informuj ucznia o zmianach. Nieobecnościach nauczycieli, zmianach godzinowych, zastępstwach. Pozwoli mu to redukować stres związany ze zmianą, który odczuwają bardziej niż typowi uczniowie.

Korzystaj z historyjek społecznych. Pomagają zrozumieć zaistniała sytuację.

Wyjaśnij na czym polega przemoc fizyczna i słowna. Pamiętaj, uczeń z autyzmem jest bardziej narażony na agresję rówieśników. Często przez swoje sztywne myślenie/zachowania pada ofiarą szyderstw/kłamstw – jest wkręcany w różne sytuacje – nie potrafi odróżnić drwiny a nawet wykorzystywania i przemocy od normalnych kontaktów – to kolejny powód do przedwczesnego ukończenia edukacji w masowych szkołach, ponieważ wina często ląduje po stronie ucznia z autyzmem, który nie potrafi się bronić, ani nie skarży.

Natychmiast reaguj na przemoc. Wzywaj rodziców obu stron jeszcze w ten sam dzień. To najskuteczniejszy sposób na przemoc. Nawarstwianie w czasie krzywdzi wszystkich uczniów. Niestety autycy często nie zgłaszają przemocy – jednak wystarczy obserwować zachowanie na przerwach.

Gdy mówisz do ucznia używaj wzmocnień: podejdź, zwróć się po imieniu, gdy trzeba dotknij ramienia (jeśli uczeń nie jest nadmiernie wrażliwy na bodźce dotykowe), wydaj krótkie rzeczowe polecenie, dodaj konieczny czas na przetworzenie informacji, oczekuj informacji zwrotnej – spojrzenia, skinienia lub po prostu rozpoczęcia pracy.

Uczniowie z autyzmem często nie wiążą gestu z poleceniem. Nie używaj samych gestów. Na przykład, nie pokazuj palcem wyjścia –  bo nie zrozumie – lepiej powiedz: wyjdź już za drzwi. Nie pokazuj kładąc palec na ustach ciiiii – powiedz: mów ciszej.

Używaj list kontrolnych, piktogramów, obrazkowych przypomnień, tabelek, punktów, diagramów, skal itp. jeśli „skutecznie” działają na lekcji – ale nie przesadzaj – ucz korzystania z typowych narzędzi do nauki/zawsze ucz samodzielności – to ułatwi mu dalszą edukację. Szybko wycofuj „sztuczne wzmocnienia” i „pomoce autystyczne” – rynek demonizuje i wymusza ich niezbędność.

Rób przerwy. Niech uczeń korzysta z sali wyciszeń.

Bądź elastyczny. Naucz się tolerować sztywność zachowań i sposób wypowiedzi autystycznych uczniów. Często wyglądają na złośliwe, przemądrzałe lub ignorujące rozmówcę. W rzeczywistości pedantyczny ton lub bezczelna barwa głosu wynika z barier językowych, komunikacyjnych werbalnych i niewerbalnych typowych dla spektrum autyzmu, a nie z chęci dopiekania komuś. Jednak specyficzne wypowiedzi  mogą skutecznie rozstroić całe zajęcia. Musicie ustalić swój indywidualny tok wyciszania zachowań wpływających destrukcyjnie na przebieg zajęć.

Bądź czujny na przeciążenia sensoryczne, przed „atakiem” reaguj: zrób przerwę, pozwól na wyjście z klasy, dowiedz się co go uspokaja, porozmawiaj koniecznie o tym z rodzicami itp.

Dopasuj zainteresowania ucznia do tematów lekcyjnych (jeśli przedmiot jest dla niego problemowy), np. tramwaje, samoloty, kopalnie, minerały, gry komputerowe, postaci z ulubionych filmów,  broń rycerska – mogą być „materiałem” do zadań matematycznych czy wykorzystane w dyskusjach o pokoju zagrożeniach i konfliktach na świecie.

 Na początku niech uczeń siedzi sam, (chyba, że już związał się z jakimś kolegą czy koleżanką) lepiej żeby ławka była odwrócona do ściany – dotyczy młodszych uczniów (okno może rozpraszać, głównie światło słoneczne) – redukcja rozpraszających bodźców wpływa pozytywnie na proces edukacji. Nadreaktywny towarzysz z ławki może zaprzepaścić całą edukację – być powodem wydalenia ze szkoły. Dobieraj miejsce i partnera z głową… lub rozważ jego brak.

Bądź konkretny i rzeczowy, nie okazuj zmieszania. Nie reaguj na zaczepki, nie przekraczaj osobistej przestrzeni/odległości w przypadku agresywnych uczniów. Nie patrz za długo w oczy. Zaczepki i przekleństwa kieruj na konstruktywną pracę, czasem ignoruj. Dla autyka wyrzucenie z klasy może być nagrodą, a nie karą.

Nagradzaj pożądane zachowania. Nagrody wizualne działają lepiej, np. dodatkowe części do układanki lub spędzanie czasu w sali wyciszeń. Gra na komputerze.

Informuj o początku i końcu zadania/ćwiczenia na lekcji oraz czasie jego wykonywania… i celu.

Unikaj widowni. Jeśli upominasz swoich uczniów rób to bez świadków.  Przestrzeganie tej zasady uratowałaby przed destrukcyjnymi zachowaniami wiele osób nie tylko autystycznych. Autystyczny uczeń jest często nadwrażliwy na krytykę.

Zapełniaj przerwy zajęciami. Wychowawca mojego syna w podstawówce pozwolił korzystać uczniom z sali komputerowej. Przestali szarpać się na przerwach- wypełnili czas grami. Mojemu synowi poprawiło to humor – zwykle padał ofiarą zaczepek. Zabicie nudy w trakcie samotnych przerw kiedy jeszcze nie pozwalano korzystać ze smartfonów poprawiło jego kondycję psychiczną.

Uwzględniaj wolne tempo pracy, np. pisanie, czytanie, kartkówki.

Nie „wyrywaj” do odpowiedzi.

Nie obarczaj za długimi zadaniami – specjaliści od autyzmu apelują o możliwie najkrótsze wersje zadań domowych dla autystycznych uczniów, którzy często mają trudności z motoryką małą, szybko się męczą i zniechęcają – do tego wykazują zaburzenia dyslektyczne – lub mają w „pakiecie” ADHD, ADD itp. Zadania redukuj do paru punktów z głównego zadania.

Każda zmiana grafików, planów, przyzwyczajeń, szkolnych mogą być stresogenne. Uprzedzaj o zmianach możliwie szybko. Ustalaj plany B. Lęki i nadmierna płochliwość wobec zmian – to typowa cecha autyzmu.

Sprawdzaj na koniec lekcji czy uczeń zapisał, zrozumiał zadanie domowe.

 Zadanie domowe napisz na tablicy! Zanim „przed-dzwonkowy” harmider rozproszy ucznia – zadanie domowe zapisz na tablicy. Sprawdź dyskretnie czy uczeń zapisał je w zeszycie. Niezapisane/nieodrobione zadania domowe – oraz brak współpracy między nauczycielami w tym względzie stały się powodem do zakończeniem edukacji wielu autyków w masowych szkołach.

Wadliwa organizacja. Jeśli zostawił farby i bloki w szafce wczoraj – dzisiaj ich nie przyniesie na lekcję plastyki. Lekcja plastyki nie skojarzy mu się z koniecznością ponownej wizyty „w szafce”. Trzeba wysłać go do szafki –  jeszcze na przerwie. Nieszczęsna szafka obniżała oceny mojemu synowi z autyzmem przez całą podstawówkę. Pakowałam mu do plecaka przybory i zabraniałam zostawiać niedokończone prace czy przybory w szafce tym bardziej stroje na wf.

Pochwała. Chwal swoich podopiecznych. Pochwała to najlepsza forma docenienia cudzej pracy. Autystyczny uczeń słyszał głównie krytykę na każdym szczeblu wychowania, edukacji czy umiejętności społecznych. Każda pochwała doda mu potrzebnej motywacji do dalszego działania. Logiczna pochwała to sekret do sukcesu edukacyjnego autystycznego ucznia.  A właściwa również logiczna motywacja to klucz do sukcesu. Nadmierna krytyka i częste zwracanie uwagi w okresie dojrzewania działa raczej destrukcyjnie. Zatem starajmy trzymać się jasnych stron. Chwalmy częściej. Koniecznie przeczytaj „Głaskologia”, Miłosza Brzezińskiego – z tej książki można stworzyć skuteczne warsztaty społeczne dla wszystkich dzieciaków….

Praw komplementy i ucz swoich podopiecznych ich prawienia – a także właściwej reakcji po usłyszeniu komplementu. To podstawa umiejętności społecznych w szkole, w pracy i w życiu. Pamiętaj jednak o tym, że są też i dzieci, które nie radzą sobie z „publiczną pochwałą” i zareagują na nią np. wybuchem płaczu lub krzykiem. Tu musisz zastosować inną strategię. Porozmawiaj z uczniem jak chciałby być chwalony? Może to będzie np. kciuk uniesiony w górę, może uśmiech i skinienie głową, może karteczka położona obok z napisem „dobra robota” albo jeszcze inna forma, nie skupiająca w ciągu chwili na nim uwagi i oczu całej klasy.

Potrzebne zajęcia dodatkowe to takie, które pomogą redukować ich niedociągnięcia – tu należy się skupić przede wszystkim na przedmiotach, z którymi autystyczni uczniowie nie dają sobie rady (historia, przyroda, polski lub matematyka – różnie) które, mogą być powodem odroczenia. Później/(w trakcie) na nauce umiejętności społecznych pomagających przetrwać im w szkole i poza domem. Potrzebny jest konkret, a nie zajęcia które nic nie wnoszą. Potrzebna jest kompensacja pozwalająca utrzymać się w masowej szkole – nie „sztuczne terapie”. W szkole należy uczyć uczenia się – a w życiu umiejętności społecznych. Pedagog/nauczyciel czy asystent musi dawać wędkę, a nie rybkę o tym najczęściej zapominają terapeuci i sami rodzice. Dla nauczycieli to dalej nowy rozdział, który nie znajduje odzwierciedlenia w skostniałym systemie edukacyjnym. Lepiej uczyć dziecko jak ma kupować pączki a jak pomidory, i gdzie, jak załatwiać sprawy z dorosłymi, jak uścisnąć dłoń,  jak upominać się o nie wpisane w dzienniku plusy i nie wydaną resztę, a jak rozmawiać z agresywnymi „kumplami”, jak radzić sobie z lękami i z odrzuceniem, jak prosić i dziękować, jak zapanować nad zachowaniami destrukcyjnymi…itd. Gotowe dialogi, początki rozmów, scenki z życia, dramy, a co zrobić gdy ktoś… A do kogo się zwrócić gdy…itp. Potrzebne to, co pomoże im przetrwać TERAZ na kolejnych szczeblach edukacji w masowym szkolnictwie, w ich szkole, z ich klasą –  oraz to, co pomoże im „załatwianie spraw” w życiu codziennym, biorąc pod uwagę problemy z kontaktami wynikające z ASD oraz kładąc szczególny nacisk na poznanie i „instrukcję obsługi” „przeciążeń sensorycznych”, a przede wszystkim wydobycie ich potencjału – tego związanego „dziwacznymi zainteresowaniami” i przekłucie ich w przyszły zawód, który rzeczywiście będzie możliwy do wykonywania biorąc pod uwagę specyfikę lokalnego rynku i trudnego otoczenia.